 |
Vistkerfi á
landi
Breytingar í rás tímans |
| |
Er jöklar og íshettur
hörfuðu fyrir 10-20,000 árum var fyrsti "jarðvegurinn"
einungis berangur, urðir og jökulruðningar. Veðrun
vann seint á hörðu granítbergi og myndun
jarðvegsefna og uppleysanlegra næringarefna var því
hæg. Kalksteinn veðraðist mun hraðar og til varð
basískur jarðvegur. En jarðvegsörður voru
fljótar að leysast upp, vatnsrásir opnuðust
og næringarefnin vildu skolast út úr kerfinu.
Í öðru setbergi var meira um sand og leiragnir og
nauðsynleg næringarefni, eins og t.d. fosfór og
kalíum varðveittust betur. Jarðfræðin mótaði
uppruna vistkerfanna. Köfnunarefni var það frumefni
sem þurfti til að plöntur næðu að dafna
og tímgast. Regn var af skornum skammti, en blá-grænir
þörungar sem gátu unnið köfnunarefni
úr andrúmsloftinu uxu þar sem vatn var að
hafa. Sumir þörungar, gátu nýtt sér
endurkast sólarljóss og uxu undir steinum sem safna
í sig sólarhitanum. Smám saman tóku
skófir að myndast á klettum og steinum. Skófir
eru eins konar sambýli þörungs og svepps og mynda
sjálfstætt innbyggt vistkerfi sem getur framleitt,
leyst upp og endurnýtt. |
| |
Það eru þessir frumherjar
sem náðu að sanka að sér ómissandi
köfnunarefni og næringu sem koma plöntulífi
á stað mitt í auðninni þar sem ekkert
lífrænt efni var áður að finna - en
næringarefnin voru einmitt sá höfuðstóll
sem safna þurfti. Örverur sem geta unnið frumefni
úr steinum hjálpa svo til við þessa þróun.
Þegar örður lífrænna efna taka að
myndast, byrja aðrar plöntur að festa rætur og
sá sér út með frækornum sem ná
að spíra og vaxa með því að nýta
sér agnir lífrænu efnanna sem fyrir eru. Annars
staðar eru leifar gróðurs sem hafði vaxið
áður en ísinn lagðist yfir, eða borist
á svæðið með árframburði. Hér
gengur landnámið greiðar fyrir sig, en fyrstu landnemarnir
eru oft plöntur sem bera með sér örverur sem
geta bundið köfnunarefni. |
| |
Þær plöntur sem fyrst
nema land vaxa og tímgast hratt til að ná að
nýta landkostina. Smátt og smátt fjölgar
tegundum, nýjar plöntur dafna í skjóli
þeirra sem fyrir eru og nærast á uppsöfnuðum
lífrænum áburði. Gróðurþekjan
verður æ stærri, mosar þekja stór svæði
og jarðvegurinn nýtur verndar gegn kulda. En einangrandi
gróðurþekjan bægir ekki bara frostinu frá.
Hún getur líka haft þveröfug áhrif;
viðhaldið sífreranum, svo gróðurlagið
verður þynnra, lífræn efni endurnýjast
hægar, plöntur eiga erfiðara með að skjóta
rótum og jarðveginum hættir til að verða
vatnsósa í mikilli úrkomu. Þær
plöntur sem varðveita orkuforða innra með sér
til að ná öflugum vexti í upphafi sumars
eru mun betur settar við þessi skilyrði. Þær
halda fast á sínu og sigra því gjarna
í samkeppninni. Smám saman hafa breytt gróðurskilyrði
einnig áhrif á dýralífið. Blómskrúð
plantna sem fyrstar hafa náð rótfestu laðar
að grasbíti. Lítil skordýr berast með
vindi og þau heppnu lenda í gróðurvinjunum.
Á síðari stigum þróunar vaxa fjölærar
plöntur, með trékenndum stönglum, sem oft framleiða
varnarefni gegn ágangi grasbítanna. Þá
bregst dýralífið við með aukinni sérhæfingu
og beitin takmarkast við tímabil þegar ekki er
aðra fæðu að fá. |
| |
Hvað varðar tímaskeið
þessa ferlis, mælist fyrsta stigið í öldum.
Síðari þrep eru afar breytileg frá einum
stað til annars, eins og upphaflegar aðstæður
sem koma ferlinu af stað. Röskun jarðvegs vegna endurtekinna
frosta og þíðu, veðrun, þornun stöðuvatna,
eldur og athafnir manna, svo sem traðk eða iðnvæðing;
allt getur þetta fært ferlið til baka á upphafsstig.
Gróðurfar og dýralíf í grennd getur
verið uppspretta nýrra landnema. Landnám dýra
og gróðurs á nýjan leik mælist gjarna
í áratugum. |
| |
Í grundvallaratriðum hefur
allt svæðið orðið fyrir loftslagsbreytingum
um þúsundir ára; ýmist hefur hlýnað
eða kólnað. Dýr og plöntur hafa aðlagast
til að geta lifað af þessar síbreytilegu, harðneskjulegu
aðstæður. Flókið aðlögunarmynstur,
t.d. notkun efna sem verja gegn frosti, gerir tegundunum fært
að bregðast við og lifa af loftslagsbreytingar eins
og þær sem vænta má vegna mikils kolefnis
sem mennirnir dæla út í andrúmsloftið.
Dreifing tegunda mun breytast; sumar færa sig á ný
svæði, aðrar draga sig í hlé; ferlið
er sveiflukennt eins og ávallt hefur verið. Minnkandi
og vaxandi fjölbreytni hreindýrategunda á Grænlandi
síðustu 10,000 árin er gott dæmi um langtíma
þróunarmynstur sem í þessu tilviki átti
rætur að rekja til landslagsbreytinga, ísmyndunar
og jökulhindrana, ásamt með loftslagssveiflum, ofbeit
og ágangi manna og úlfa. |
|
Fyrri
kafli 