The ArcticMainpage
Smellið til að stækka
PDF-útgáfa
PDF-útgáfa
af þessari grein
Heimskautalöndin eru að breytast
eftir Mark Nuttall
KAFLAR:
Fyrri kafliFyrri kafli Næsti kafliNæsti kafli
Skref í átt til sjálfbærrar þróunar
  Norðurskautsráðið (www.arctic-council.org) var stofnað 1996. Hlutverk ráðsins var að efla umfjöllun um samstarf varðandi málefni heimskautasvæðanna, með þeim hætti að hún takmarkaðist ekki við umhverfismál, heldur yrði sérstök áhersla lögð á sjálfbæra þróun. Ráðinu er ætlað að vera umræðuvettvangur á æðra stjórnunarstigi fyrir norðurskautslöndin (Kanada, Bandaríkin, Ísland. Rússneska ríkjasambandið, Danmörk, Svíþjóð, Finnland og Noregur) fjalla um verndun umhverfisins (sér í lagi á þeim svæðum þar sem um mengun er að ræða), sjálfbæra efnahagsþróun, sjálfsþurftaratvinnugreinar, heilsufar, félagslega þróun, ferðaþjónustu, svo og flutninga og samgöngur. Einnig var tryggt að samtök frumbyggja ættu aðild að fundum ráðsins.
  Markmið vinnuhópa á vegum Norðurskautsráðsins er að vernda vistkerfi heimskautasvæðanna (og í þessu samhengi er litið á menn sem hluta vistkerfisins); að tryggja að íbúar á viðkomandi svæða og frumbyggjar geti nýtt endurnýjanlegar auðlindir á sjálfbæran hátt; að viðurkenna og virða hefðbundnar og menningarlegar hefðir, gildismat og siði frumbyggja í tengslum við náttúrufar heimskautalandanna; að fylgjast reglulega með ástandi heimskautasvæðanna, að finna ástæður og útbreiðslu mengunar á heimskautasvæðunum; og draga úr mengun eða koma í veg fyrir hana. Þessum markmiðum skal náð með fimm mismunandi áætlunum sem beinast að umhverfisvandamálum, eins og t.d. olíumengun, losun geislavirkra úrgangsefna, umhverfismengun vegna þungmálma, hækkuðu sýrustigi og heimskautamóðu. Settar hafa verið á stofn eftirfarandi áætlanir: Könnun og mat á umhverfi heimskautasvæðanna; Verndun hafsvæða við heimskautin; Varnir gegn neyðarástandi, viðbúnaður og viðbrögð; Verndun plöntu- og dýralífs heimskautasvæðanna og Vinnuhópur um sjálfbæra þróun.
  Norðurskautsráðið kom í stað Átaks um verndun heimskautasvæðanna (AEPS) sem sett var á laggirnar í Rovaniemi í Finnlandi í júní 1991, er umhverfisráðherrar frá heimskautalöndunum átta undirrituðu yfirlýsingu um verndun heimskautasvæða. Þessi yfirlýsing, sem einnig er nefnd Rovaniemi samþykktin, var vettvangur þar sem löndin átta gátu skipst á upplýsingum og þróað áætlanir og sérstakar ráðstafanir til að bregðast við umhverfisvandamálum á borð við mengun heimskautasvæðanna.
  Samtök Inúíta á svæðunum umhverfis norðurpólinn The Inuit Circumpolar Conference (ICC) var sett á stofn 1977 sem svar við vaxandi leit að olíu og jarðgasi og þróun þar að lútandi. Aðild að samtökunum eiga Inúítar frá Grænlandi, Kanada, Alaska og Síberíu. Frá 1983 hafa samtökin notið viðurkenningar Sameinuðu þjóðanna, sem frjáls félagasamtök og þau telja sig hafa forystu um almenn réttindi frumbyggja, sér í lagi hvað varðar rétt til sjálfsákvörðunar. Samtökin hafa gagnrýnt stjórn Átaks um verndun heimskautasvæðanna (Arctic Environmental Protection Strategy; AEPS) fyrir að einbeita sér í upphafi um of að verndunarsjónarmiðum einum saman. Þau lögðu áherslu á þörfina fyrir að takmarka sig ekki við umhverfi heimskautalandanna, heldur hefja einnig umræðu um hvernig því verði best við komið að skapa og varðveita efnahagslegan grundvöll samfélaga á þessum norðlægu slóðum, sem ekki sýndi einkenni þeirra öfgakenndu sveiflna svo gjarna eru fylgifiskar stórstígrar efnahagsþróunar. Vissulega er verndun tiltekinna tegunda, svo sem hvala og hvítabjarna, mikilvæg fyrir innfædda, en vísindaleg stjórnun auðlinda hefur engu að síður tilhneigingu til að horfa framhjá viðhorfum og gildismati frumbyggjanna. Ákvarðanir um athvarf villtra dýra og afmörkun þjóðgarða takmarka oft réttindi fólks til að veiða dýr og fisk á viðkomandi svæðum og alþjóðlegar reglur hafa haft áhrif á hvalveiðar sem stundaðar eru til lífsviðurværis. Það er viðhorf samtaka Inúíta að verndun umhverfisins sé skilyrði fyrir sjálfbærri þróun auðlinda á norðurslóðum.
  Samtök Inúíta hafa sett sjálfbæra þróun í öndvegi vegna þess að lítil, afskekkt samfélög frumbyggja á svæðunum umhverfis norðurpólinn einkennast umfram allt af áhættusömum blönduðum efnahag sem felur í sér tvo meginþætti; annars vegar hefðbundin bjargráð, en af þeim hafa margar fjölskyldur sitt helsta viðurværi og hins vegar launaða vinnu þar sem gilda reglur formfastra peningaviðskipta. Hefðbundna þáttinn er ekki alltaf auðvelt að skilgreina eða mæla, en í honum felst flókið samspil dýra- og fiskveiða sem byggist á ævafornum, árstíðabundnum siðum og venjum. Ekki er safnað fjármagni, villibráð er skipt milli allra, þekkingin flyst frá einni kynslóð til annarrar og í viðskiptum ráða ekki peningasjónarmið, heldur ættarbönd og önnur náin félagsleg tengsl. Öflun felst ekki bara í að verða sér úti um næga fæðu til að geta lifað af. Dýra- og fiskveiðar skapa sérstæða siði og venjur sem fela í sér ákveðin samskipti milli manna og dýra; í þessu flest kjarninn í menningu og lifnaðarháttum frumbyggja. Þrátt fyrir menningarlegt og efnahagslegt mikilvægi veiða sem stundaðar eru til lífsviðurværis, fer þeim æ fækkandi samfélögunum á norðurslóðum sem eru að hluta til eða alfarið háð veiðiskap á láðs- eða lagardýrum. Því er einnig svo farið að jafnvel þótt flestir vildu veiða eða fiska sér til viðurværis, henta slíkir lifnaðarhættir ekki alls staðar í heimskautalöndunum þegar til lengri tíma er litið. Því stunda margir frumbyggjar annars konar iðju sér til framfærslu, svo sem fiskveiðar á viðskiptalegum grunni, olíuvinnslu eða námugröft.
  Samt tengist hefðbundinn og nútímalegur efnahagur margvíslegum böndum og mörkin þar á milli eru óljós og verða trauðla skilgreind. Þótt iðja til eigin viðurværis sé venjulega aðgreind frá viðskiptalegri starfsemi með þeim hætti að framleiðslueiningin (í þessu tilviki fjölskyldan) er einnig neyslueining, er sjálfsþurftarlífstíll heimskautalandanna engu að síður háður markaðsöflum og peningahyggju. Þessi hefur verið raunin síðan frumbyggjar komust í kynni við verslun með loðskinn. Og eins og rannsóknir á fiskveiðum í ábataskyni í afskekktum þorpum í Alaska hafa gefið til kynna, þá er það svo að þótt menn veiði fisk fremur til að selja aflann en til að neyta hans, tengjast störf þeirra engu að síður framleiðslu til eigin viðurværis. Þetta á við um staðarval og tengsl við árstíðir, svo og menningarlega og félagslega þætti svo sem fjölbreytta nýtingu auðlindarinnar og sameiginlega hagsmuni fjölskyldna. Svipað er ástatt á Labrador, þar sem hreindýraveiðar í hagnaðarskyni eiga flest sameiginlegt með sjálfsþurftarveiðiskapnum, að því undanskildu að veiðimennirnir eru starfsmenn fyrirtækis og flytja hreindýrin í vinnslustöð. Það virðist ekki mikill munur á veiðimanninum sem færir hreindýrakjötið heim sem björg í bú og hinum sem selur afurðirnar til vinnslustöðvar til að geta fætt og klætt fjölskyldu sína.
  Enda þótt sumar afurðir veiðiskapar, hjarðmennsku og fiskveiða í smáum stíl, eins og dæmið frá Labrador sýnir, séu ef til vil notaðar til að fæða fjölskyldur veiðimanna, hreindýrahirða og fiskimanna er líka verslað með hluta afrakstursins í formi vöruskipta eða peningaviðskipta. Þó að slík verslun sé að miklu leyti staðbundin, eða takmarkist við nærliggjandi svæði, fer samt töluvert af kjöti, fiski, skinnum og loðfeldum á fjarlæga markaði, og þannig verða hefðbundin störf að veiðiskap og hjarðmennsku háð og nátengd efnahagsskipan heimsbyggðarinnar. Veiðimennirnir verða líka háðir nútíma tækni til að afla sér og fjölskyldum sínum viðurværis. Þeir þurfa að nota utanborðsmótora, snjósleða, bensín, riffla og net. Allt þetta þarf að kaupa svo þörf er á reglubundnum tekjum til að halda sjálfsþurftarbúskapnum gangandi. Áður en aðgerðir samtaka gegn selveiðum og dýraveiðum með gildrum þurrkuðu nánast út markaðinn fyrir fyrir selskinn og feldi af loðdýrum, eins og t.d. bjórum og bísamrottum, voru þessar afurðir helsta tekjulind veiðimanna og fjölskyldna þeirra. Á norðanverðu Grænlandi, til dæmis, varð verðfall selskinna og jafnvel eyðilegging skinnamarkaða vegna aðgerða dýraverndunarsinna á níunda áratugnum til þess að íbúar byggða þar sem veiðiskapur var aðalatvinna urðu að leita sér annarra tekna til að geta stundað veiðar sér til viðurværis. Í þessum tilgangi þróuðust veiðar á grálúðu í smáum stíl. En sá er hængur á að ofveiði hefur þegar gengið mjög nærri grálúðustofninum sem ekki fær staðið undir hvoru tveggja, stórfelldum veiðum í viðskiptaskyni sem stundaðar eru af skipum frá öðrum byggðum Grænlands ásamt með veiðiskap frá byggðarlögum í grennd við fiskimiðin.
  Almennt séð eru því aðstæður með þeim hætti á svæðunum umhverfis norðurpólinn að fjölskyldur sem stunda veiðar sé til viðurværis, stunda líka önnur störf til tekjuöflunar, t.d. launaða vinnu í fullu starfi eða að hluta til, árstíðabundin störf, handiðn, fiskveiðar í ábataskyni eða aðra iðju til stuðnings eða viðbótar við sjálfsþurftarveiðarnar. Það er svo kaldhæðni örlaganna að þótt full störf í launaðri vinnu skerði þann tíma sem nýta má til veiðiskapar, er launavinnan svo ótrygg, skammvinn eða árstíðabundin að fáar fjölskyldur geta treyst á hana einvörðungu sér til framfærslu. Því verða menn að draga björg í bú með veiðiskap til að bæta sér upp stopula launavinnu, eða til að framfleyta sér meðan leitað er fyrir sér á vinnumarkaðnum.
  Sumir athugendur hafa litið svo á að hefbundin störf geti átt ríkan þátt í að stuðla að fjölbreyttu atvinnulífi meðal frumbyggja. Þeir hafa lagt áherslu á mikilvægi þessarar iðju í þróun smærri samfélaga með þeim rökum að þau störf sem áður voru stunduð til eigin viðurværis leggi traustan grunn að sjálfstæði einstaklinganna með þeim hætti að atvinnulífið á staðnum tryggi þeim reglubundnar, raunhæfar tekjur.
  Þannig hafa sumir litið svo á að aukin áhersla á hefðbundin störf, svo sem nýtingu spendýra til lands og sjávar í viðskiptaskyni geti komið í stað þess að þróa vinnslu auðlinda sem ekki eru endurnýtanlegar. Heimastjórnin á Grænlandi lítur t.d. svo á að framleiðsla, dreifing og viðskipti með matvæli og aðrar afurðir veiðiskapar til lands og sjávar sé lykillinn að varanlegu efnahagslegu sjálfstæði smábyggða. Stuðningur heimastjórnarinnar við þróun af þessu tagi myndi draga úr þörf fyrir innflutning matvæla, styðja veiðimennsku á svæðunum og koma í stað fjárhagslegs stuðnings stjórnvalda við smábyggðir. Og viðskipti innfæddra myndu ekki takmarkast við heimaslóðir, heldur eru menni einnig að leita fanga á alþjóðlegum mörkuðum. T.d. fljúga kaupendur frá Kóreu reglulega til Seward skagans í Alaska og borga a.m.k. fimmtíu dollara fyrir pundið af hreindýrshornum (sem notuð eru til framleiðslu frygðarlyfja). Á Labrador veiða Inúítar árlega um eitt þúsund hreindýr í ábataskyni og byggðarlag á Baffin eyju selur Japönum skinn af hringanórum og vöðuselum.
  En vegna tengsla milli hefðbundinna starfa og formlegrar launavinnu blasir sá vandi við fjöskyldunum að tryggja sér jafnar tekjur. Lítið er um tækifæri til launaðra hlutastarfa í smáum byggðum, og heil störf enn sjaldgæfari. Skinnaverslun, gullgröftur, olíu- og gasvinnsla ásamt námugreftri eru helstu atvinnugreinar sem fært hafa frumbyggjunum tækifæri til tekjuöflunar og haft áhrif á lífsvenjur þeirra. En markaðir hrynja, verð lækkar og störf leggjast af. Á síðustu árum hefur vöxtur ferðaþjónustu víðs vegar á norðurslóðum veitt frumbyggjum tækifæri til að færa sér í nyt löngun ferðalanga til að kynnst ósnortinni náttúru og menningu innfæddra. En komur ferðamanna eru árstíðabundnar og því er ósennilegt að þessi atvinnugrein geti orðið grunnur að þróun byggðarlaga.
  Samfélög og samtök heimamanna eru ekki mótfallin þróun í tengslum við auðlindir sem ekki eru endurnýtanlegar. Frumbyggjarnir vilja svo sannarlega taka þátt í þróunarverkefnum og njóta arðs af þeim, bæði til að tryggja fjárhagslega afkomu og viðhalda menningu sinni. Hér áður fyrr var það sjaldgæft að iðnþróun í stórum stíl skeytti um nánasta umhverfi og varðveislu auðlinda sem íbúar á viðkomandi svæðum gátu nýtt sér. Ekki var heldur gefinn gaumur að þeim félagslegu og fjárhagslegu vandamálum sem slík þróun oft hefur í för með sér. Því aðeins gefst færi á að leysa efnahagsleg vandamál heimamanna að þeir hafi ráðstöfunarrétt yfir nýtingu og þróun auðlinda, að viðurkennd sé fjölbreytt gerð samfélaga þeirra og þekking þeirra og færni sé færð í nyt og njóti stuðnings og uppörvunar. Ennfremur hefur verið bent á að nauðsynlegt sé að taka mið af þekkingu heimamanna á aðstæðum við mat á umhverfisáhrifum þróunarverkefna.
  Að nokkru leyti hafa samningar um yfirráð yfir landi gert samfélögum frumbyggja kleift að taka verulegum framförum og sumt af því sem mestu skiptir í þeim efnum hefur verið afrakstur átaks sem unnið hefur verið innan samvinnufélaga heimamanna og fyrirtækja í eigu þeirra. Fyrirtækin hafa svo annað hvort gengið til áhættusamstarfs við olíu- gas- og námafélög eða tekið frumkvæði að eigin verkefnum.
  Til dæmis hafa samtök innfæddra í Norðvestur Alaska the Northwest Alaska Native Association (NANA), sem mynda héraðsstjórn á svæðinu stutt og eflt Cominco's Red Dog blý og sinknámuna og fyrirtækið Arctic Slope Regional Corporation (ASRC) sem er stærsta fyrirtæki í eigu Alaskabúa og hefur skilað miklum árangri vegna tengsla sinna við héraðsstjórnina North Slope Borough ( sem er auðugasta svæðisstjórnin í Alaska, að sumu leyti vegna skattlagningar á olíuvinnslusvæðum) hefur fjárfest verulega í fyrirtækjum annars staðar í Bandaríkjunum.
  Ráðherrar sem eiga sæti í Norðurskautsráðinu eru einnig þeirrar skoðunar að verndun umhverfisins og sjálfbær þróun séu ekki sjónarmið sem útiloka hvort annað. Tímabundinn vinnuhópur um sjálfbæra þróun sem upphaflega nefndist Task Force on Sustainable Development (TFSD) og var stofnsettur eftir ráðherrafund Átaks um verndun heimskautasvæðanna (Arctic Environmental Protection Strategy; AEPS) í Nuuk, sem var fyrst og fremst ætlaður sem svar við þrýstingi frá Samtökum Inúíta á svæðunum umhverfis norðurpólinn (ICC) um að útvíkka starfssvið AEPS. Þessi tímabundni vinnuhópur um sjálfbæra þróun (TFSD) var síðan gerður að föstum starfshóp Átaks um verndun heimskautasvæðanna (AEPS) á ráðherrafundinum í Inuvik. Stofnun starfshópsins gaf til kynna að framtíðarstefna AEPS myndi fremur beinast að fjölbreyttari málefnum í tengslum við sjálfbæra þróun í stað þess að takmarkast við mengun um umhverfisspjöll. Upphafleg áhersla á endurnýjanlegar auðlindir og ferðaþjónustu gefur til kynna að starfshópurinn hafi gert sjónarmiðum samtaka heimamanna hátt undir höfði, og sér í lagi hafi verið tekið tillit til framlags samtaka Inúíta á svæðunum umhverfis norðurpólinn (ICC) varðandi aðild innfæddra og hvernig tengja mætti þekkingu heimamanna AEPS þróunarverkefninu.
  Sjálfbær þróun er einnig forgangsmál heimskautaráðsins sem fylgir nákvæmlega skilgreiningu Brundtland nefndarinnar frá 1987 en samkvæmt henni er hér um að ræða þróun sem mætir þörfum samtímans án þess að stofna í hættu möguleikum komandi kynslóða til að uppfylla sínar þarfir. Kanada, sem veitir ráðinu forystu, skilgreindi sjálfbæra þróun sem "þróun er stefnir að mannlegri farsæld með réttlátri og lýðræðislegri nýtingu auðlinda samfélagsins og varðveitir um leið menningarleg sérkenni og náttúrulegt umhverfi handa komandi kynslóðum." Nú blasir við heimskautaráðinu það ögrandi verkefni að halda áfram því verndarstarfi sem hafið var á vegum AEPS, en jafnframt gera menn sér ljóst að efla verður tengsl þessa starfs við sjálfbæra þróun. Í því sambandi hefur Oran Young lagt á það áherslu að sjálfbær þróun ætti að mynda heildarramma um starfsemi Norðurskautsráðsins er það hefst handa við að skipuleggja ný þróunarverkefni á sviði alþjóðasamstarfs um málefni heimskautasvæðanna. Meðal annars hefur Young lagt til að valmöguleikar um lífsviðurværi, sameiginleg stjórnun og þróun vistvænnar tækni og aðferða ættu að vera meðal leiðandi þátta í starfi ráðsins varðandi sjálfbæra þróun. (sjá einnig www.svs.is/oran.htm).
  Í viðleitni til að sætta margvísleg og andstæð sjónarmið frumbyggja, umhverfissinna, vísindamanna og ráðamanna halda Kanadamenn því fram að "umboðsvald ráðsins, ásamt með fulltrúaskipan þess og starfsháttum…..geti leyst úr vandamálum allra aðila í samræmi við meginregluna um sjálfbæra mannlega þróun sem tekur fullt tillit til umhverfisins (Graham ibid.: 51, skáletur í upprunalegri heimild). Haft er eftir Mary Simon, fyrrum sendiherra á sviði Málefna á svæðunum umhverfis norðurpólinn, að Norðurskautsráðið megi ekki gera þá skyssu að líta á verndun umhverfisins og sjálfbæra þróun sem aðskilin málefni, eins og AEPS hafði gert, heldur verði öflug umhverfismarkmið að felast í hugmyndum að sjálfbærri þróun. Enda þótt sjónarmið heimskautaráðsins varðandi sjálfbæra þróun taki viðeigandi mið af stöðu ICC varðandi hugtakið "sjálfbær" þ.e. þróun sem leiðir til vaxtar á sviði samfélags, menningar, andlegra og efnislegra verðmæta, kann samt svo að fara að deilur um viðeigandi þróunaráætlanir komi til með að verða áberandi á fyrstu fundum ráðsins.
Fyrri kafliFyrri kafli Næsti kafliNæsti kafli
The Arctic is changing by Mark Nuttall. http://www.thearctic.is
Copyright Stefansson Arctic Institute and individual authors ©2000
Developed in partnership with the EU Raphael Programme